Τα Πρότυπα και τα Πειραματικά σχολεία αποτελούν τη λοκομοτίβα της βελτίωσης της ελληνικής σχολικής εκπαίδευσης;

Γιώργος Μπαγάκης, 

Ομότιμος Καθηγητής στο Τμήμα Κοινωνικής και

Εκπαιδευτικής Πολιτικής Πανεπιστημίου Πελοποννήσου

 

Το κείμενο που ακολουθεί γράφτηκε πριν 10 χρόνια και αποτέλεσε παρέμβαση μου στο Εθνικό Συμβούλιο Παιδείας (ΕΣΥΠ), ως πρόεδρος τότε του Οργανισμού Επιμόρφωσης Εκπαιδευτικών (Ο.ΕΠ.ΕΚ), οργανισμός ο οποίος στη συνέχεια συγχωνεύτηκε μαζί με το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο (Π.Ι) και το Κέντρο Εκπαιδευτικής Έρευνας(Κ.Ε.Ε.) στο Ι.Ε.Π. Η θέση  που εκφράζεται για τα πρότυπα-πειραματικά σχολεία (με αυτό τον αντιφατικό όρο τα ονομάτιζαν τότε) ήταν σε αντίθεση με την τότε κυριαρχούσα κυβερνητική προσέγγιση. Σήμερα το ζήτημα των προτύπων και των πειραματικών σχολείων επανήλθε (τουλάχιστον τώρα υπάρχουν δύο διαφορετικές λέξεις) ως κύρια κατεύθυνση της κυβερνητικής πολιτικής. Ακούγεται μάλιστα ότι ασκούνται διοικητικές πιέσεις σε κάποια σχολεία να μετατραπούν σε πειραματικά.  Επειδή θεωρώ ότι ο πυρήνας της τότε παρέμβασής μου παραμένει ακόμα πιο επίκαιρος σήμερα την επαναδημοσιεύω αν και υπάρχουν στην ίδια λογική  αναλυτικότερα άρθρα μου.

Εισαγωγικά

Το ζήτημα της βελτίωσης της λειτουργίας των πειραματικών σχολείων αναγκαστικά θέτει προς συζήτηση και διερεύνηση κομβικά  σημεία θεμελιωδών ζητημάτων της εκπαίδευσης, όπως: 

1. Τη φυσιογνωμία των πειραματικών/προτύπων σχολείων και το πως μπορεί αυτή να ιδωθεί υπό το πρίσμα των σύγχρονων, ελληνικών και διεθνών εξελίξεων στις επιστήμες της εκπαίδευσης,  αρκετές δεκαετίες μετά την ίδρυση τους και έχοντας υπόψη την αίσθηση που υπάρχει από την προσφορά τους τα τελευταία χρόνια.  
2. Τον πειραματισμό και την έρευνα η οποία έχει ενδιαφέρον για τους εκπαιδευτικούς και τα σχολεία σήμερα.
3. Τη βελτίωση και την αριστεία του σχολείου στο σύγχρονο, παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον

Η φυσιογνωμία των πειραματικών/προτύπων σχολείων σήμερα

Τα πρώτα θεμελιακά ζητήματα τίθενται ως προς τη φυσιογνωμία των πειραματικών/πρότυπων σχολείων.

1. Πρόκειται για σχολεία για προικισμένους (gifted) μαθητές; Αν και το πεδίο των προικισμένων μαθητών αποτελεί ένα ενδιαφέρον και αξιοποιήσιμο πεδίο, -το οποίο δεν είναι ιδιαίτερα ανεπτυγμένο στη χώρα μας-, εννοείται ότι τα πειραματικά/πρότυπα σχολεία δεν εντάσσονται σε αυτή την κατεύθυνση.  
2. Πρόκειται για σχολεία πρακτικής άσκησης και πειραματισμού νέων μεθόδων και αναλυτικών προγραμμάτων; Αν ναι, είναι τα μόνα σχολεία που θα έπρεπε να γίνονται τα προηγούμενα; Η απάντηση είναι σαφώς όχι, για λόγους τουλάχιστον δειγματοληψίας του εγχειρήματος αυτού. Αν τα σχολεία αυτά εξ αιτίας του θεσμικού τους πλαισίου και από τη σύνθεση του διδακτικού τους προσωπικού διευκολύνουν τα προηγούμενα, σαφώς να αξιοποιηθούν και αυτά, αλλά όχι μόνον αυτά. 
3. Έχει νόημα σήμερα να μιλάμε για πειραματικά σχολεία ή για πειραματικά προγράμματα; Η εμπειρία έχει δείξει ότι η αριστεία, οι καλές πρακτικές, η κουλτούρα συνεργασίας και καινοτομίας έρχονται και παρέρχονται από τα διάφορα σχολεία. Το γεγονός αυτό σχετίζεται σε μια δεδομένη περίοδο με πολλές παραμέτρους, όπως είναι η διεύθυνση, οι εκπαιδευτικοί, οι γονείς κ.ά.. Καλό δε είναι να παίρνονται μέτρα ενίσχυσης και ενδυνάμωσης προς αυτή την κατεύθυνση από το επίσημο κράτος για την μεγαλύτερη δυνατή διάρκεια και έκταση των πολύ σημαντικών αυτών στοιχείων (αριστεία κτλ). 

Ήταν τα υπάρχοντα πειραματικά/πρότυπα σχολεία τα μόνα ή τα πρωτοπόρα προς αυτή την κατεύθυνση; Παρά τη θετική τους συμβολή, η απάντηση είναι  πως όχι.

Σε μια διαφορετική κατεύθυνση θα μπορούσε κάποιος να συζητήσει για πολιτικές με στόχο τον προσεκτικό σχεδιασμό, την υλοποίηση και την αξιολόγηση καινοτόμων εκπαιδευτικών προγραμμάτων, με στόχο την επαγγελματική ανάπτυξη των εκπαιδευτικών και τη βελτίωση της σχολικής μονάδας, εντός και πέραν των υπαρχόντων θεσμοθετημένων προαιρετικών προγραμμάτων (περιβαλλοντικής εκπαίδευσης,  πολιτιστικών κτλ.). Αυτό θα μπορούσε να συμβεί με πολύ μικρότερο κόστος και ενδεχομένως με μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα εντός και πέρα από τα πειραματικά/πρότυπα σχολεία. Αυτή είναι η συνήθης πρακτική σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες.    

Ο πειραματισμός και η ιδιαίτερη εκπαιδευτική έρευνα, η οποία έχει ενδιαφέρον για τους εκπαιδευτικούς και τα σχολεία σήμερα.

Αρκετές δεκαετίες μετά την ίδρυση των πειραματικών σχολείων, σήμερα, εν έτει 2011, η εκπαιδευτική κοινότητα είναι πολύ περισσότερο εξοπλισμένη θεωρητικά και μεθοδολογικά. Η ελληνική και  διεθνής εμπειρία μας έχει κάνει πολύ πιο σοφούς, μέσα από το μεγάλο και ποικίλο πειραματισμό που έχει πραγματοποιηθεί και μελετηθεί, τόσο στο μικρο-επίπεδο της τάξης όσο και στο μακρο-επίπεδο μεγαλύτερων εκπαιδευτικών εγχειρημάτων.  

Το πώς ένα σχολείο μπορεί να πειραματιστεί, να γίνει ευφυές, να μάθει, να γίνει αποτελεσματικό και να βελτιωθεί συμπυκνώνεται  διεθνώς στα 2 κύρια ερευνητικά ρεύματα της σχολικής αποτελεσματικότητας (school effectiveness) και της βελτίωσης του σχολείου (school improvement).  

Πιο απλά, στην πρώτη περίπτωση από τη δεκαετία του 1980 σε πολλές ανεπτυγμένες χώρες άρχισαν να τίθενται εξωτερικά standards και στόχοι στα σχολεία, ώστε να γίνουν καλύτερα από το επίπεδο που βρισκόταν, ενώ στη δεύτερη περίπτωση, κυρίως από τη δεκαετία του 1990, πάλι με τον ίδιο στόχο, εμφανίστηκαν ρεύματα που δίνουν έμφαση στο κρυμμένο κεφάλαιο του κάθε σχολείου, δίνοντας έμφαση στη δημιουργία κοινοτήτων μάθησης εντός του σχολείου,  στην αυτοαξιολόγηση που αποφασίζει η ίδια η σχολική μονάδα, στη διανεμημένη  ηγεσία του σχολείου, στην έρευνα δράσης, κτλ. 

Μέσα από αυτά τα 2 ρεύματα δημιουργήθηκε ένας πλούτος μεθοδολογικών και πρακτικών εργαλείων, ποιοτικών και ποσοτικών. Με καθένα από αυτά μπορεί κάποιος να διαφωνεί ή να συμφωνεί, υπάρχουν άλλωστε έντονες αντιπαραθέσεις και ζωντανός διάλογος προς την κατεύθυνση αυτή. Από κανένα όμως στοιχείο δεν προκύπτει ότι αυτά θα πρέπει να εφαρμοστούν σε ένα συγκεκριμένο τύπο πειραματικού/πρότυπου σχολείου. Αντίθετα, το ζητούμενο είναι πως αυτά εφαρμόζονται στο κάθε σχολείο και από τον κάθε εκπαιδευτικό. Αν στα πειραματικά/πρότυπα σχολεία μπορούν τα παραπάνω να εφαρμοστούν ευκολότερα και καλύτερα, αυτό θα πρέπει να γίνει. Πάντως, οι ενδείξεις που υπάρχουν μέχρι τώρα δεν πείθουν αρκετά προς την κατεύθυνση αυτή.

Η βελτίωση και η αριστεία του σχολείου στο σύγχρονο παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον.

Η πολιτική ηγεσία του Υ.Π.Δ.Β.Μ.Θ. πολύ σωστά θέτει το θέμα της αριστείας και της βελτίωσης του υπάρχοντος σχολείου. Το διεθνές παγκοσμιοποιημένο περιβάλλον άλλωστε το επιβάλλει. Σε επίπεδο Ε.Ε. αλλά και σε πάρα πολλά ανεπτυγμένα κράτη η εκπαίδευση αποκτά πολύ πιο σημαντική θέση από αυτήν που είχε μερικές δεκαετίες πριν. 

Επιπλέον, όπως προαναφέρθηκε στην τοποθέτηση μου, η εκπαιδευτική έρευνα στο πώς ένα οποιοδήποτε σχολείο μπορεί να γίνει καλύτερο, σε σχέση με την κατάσταση στην οποία βρίσκεται σε μια δεδομένη στιγμή, παρέχει σήμερα πολλές μεθόδους, εργαλεία και πρακτικές που δεν υπήρχαν όταν ιδρύονταν ή μετασχηματίζονταν πολλά πειραματικά/πρότυπα σχολεία στη χώρα μας, δεκαετίες πριν.  

Ασχολούμαι με πειραματισμούς στα ελληνικά σχολεία περισσότερο από 30 χρόνια, είτε ως ενεργός εκπαιδευτικός στο παρελθόν, είτε ως ερευνητής, είτε ως κριτικός φίλος και συντονιστής προγραμμάτων βελτίωσης σχολείων (school improvement), στην Ελλάδα καθώς και σε άλλες χώρες. Έχω εργαστεί επίσης σε πειραματικό σχολείο στο παρελθόν ως εκπαιδευτικός. 

Η αριστεία υπάρχει και σήμερα σε κάποια σχολεία στην Ελλάδα, και όχι μόνο στα πειραματικά/πρότυπα σχολεία. Υπάρχουν εκπαιδευτικοί, ομάδες εκπαιδευτικών, δίκτυα εκπαιδευτικών, σχολεία τα οποία θα πρέπει να ενισχυθούν με κάθε τρόπο, ώστε να γίνουν φάροι για τα υπόλοιπα σχολεία για να τα επισκέπτονται οι φοιτητές, οι διπλανοί εκπαιδευτικοί, οι σχολικοί σύμβουλοι, οι πανεπιστημιακοί, καθώς  αυτά πραγματικά φωτίζουν και τροφοδοτούν τις πρακτικές των φοιτητών, τις πρακτικές των άλλων εκπαιδευτικών, την καθοδήγηση των σχολείων, την εκπαιδευτική έρευνα. Αυτά τα σχολεία μπορούν να συμβάλουν καθοριστικά στην εκπαίδευση των μεντόρων καθώς και στις ευρύτερες καινοτομίες και εκπαιδευτικές αλλαγές. Αυτά τα σχολεία αποτελούν το άλας και την προωθητική δύναμη της εκπαίδευσης. Αυτά όμως τα σχολεία δεν είναι κατ’ ανάγκη τα υπάρχοντα πειραματικά/πρότυπα αλλά σίγουρα υπάρχουν, τα έχω βιώσει και στη χώρα μας και υποκλίνομαι μπροστά τους.