Πρότυπα ΕΠΑ.Λ.: Ο θεσμικός τους ρόλος στην αναβάθμιση της Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης

του Παντελή Γαλίτη

Οι συνεχείς αλλαγές και οι ραγδαίες εξελίξεις σε όλο το φάσμα της αγοράς εργασίας, καθώς και οι αναδυόμενες αναγκαιότητες υποστήριξης καινοτόμων δράσεων, όπως η μετάβαση στην ψηφιακή μετάβαση και στην πράσινη οικονομία, δημιουργούν ένα ιδιαίτερα απαιτητικό τοπίο με ξεκάθαρες προεκτάσεις στα εκπαιδευτικά συστήματα των χωρών, ιδιαίτερα αυτών που καταγράφουν σημαντική υστέρηση στην Επαγγελματική Εκπαίδευση και Κατάρτιση (ΕΕΚ), όπως αυτό της χώρας μαςⁱ.

Στις προτάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, προκειμένου η ΕΕΚ να αποκτήσει ισχυρή βάση για το μέλλον, περιλαμβάνονται τα παρακάτω:

• Ενίσχυση της δυνατότητας προσαρμογής των εκπαιδευτικών δομών και των διδασκόντων στις ολοένα αυξανόμενες και ευμετάβλητες διδακτικές απαιτήσεις, καθώς και στις ψηφιακές δεξιότητες.

• Περισσότερες ευκαιρίες μάθησης στον χώρο εργασίας, ιδιαίτερα μέσω του θεσμού της Μαθητείας

• Τα αναλυτικά προγράμματα σπουδών της ΕΕΚ θα πρέπει να καλύπτουν τις ανάγκες της πράσινης ανάπτυξης και της ψηφιακής οικονομίας.

Ως το 2025, σύμφωνα με τους σχεδιασμούς της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), θα πρέπειⁱⁱ:

• Το ποσοστό των απασχολούμενων πτυχιούχων να είναι τουλάχιστον 82%.

• Το 60% των πρόσφατα αποφοίτων από την ΕΕΚ να επωφελούνται από την μάθηση στους χώρους εργασίας κατά την επαγγελματική τους εκπαίδευση και κατάρτιση.

• Το 8% των μαθητών στην ΕΕΚ να επωφελούνται από μια μαθησιακή κινητικότητα στο εξωτερικό.

Όσον αφορά στην Ελλάδα, σύμφωνα με τον δείκτη ESI (European Skills Index)ⁱⁱⁱ για το 2022, σε επίπεδο δείκτη η χώρα μας κατατάσσεται στην 29η θέση σε σύνολο 31 Ευρωπαϊκών χωρών, παραμένοντας στην θέση αυτή από το 2020. Η χώρα μας χαρακτηρίζεται ως χώρα «χαμηλών επιδόσεων», κατατασσόμενη στην 28η θέση στην ανάπτυξη δεξιοτήτων, στην 27η θέση στην ενεργοποίηση δεξιοτήτων και στην 30η θέση στην αντιστοίχιση δεξιοτήτων. 

Πλέον, εκτιμάται ότι οι δεξιότητες που είναι απαραίτητες σε έναν εργαζόμενο στην εποχή της Τέταρτης Βιομηχανικής Επανάστασης είναι^iv: Επίλυση σύνθετων προβλημάτων, Κριτική σκέψη, Δημιουργικότητα, Διαχείριση ανθρώπινου δυναμικού, Συντονισμός με άλλους, Συναισθηματική νοημοσύνη, Κρίση και λήψη αποφάσεων, Προσανατολισμός υπηρεσίας, Διαπραγμάτευση, Γνωστική ευελιξία.

Σε αυτό το μεταβαλλόμενο περιβάλλον, ταχύτατα αναπτυσσόμενες τάσεις στην τεχνολογία του μέλλοντος, όπως είναι η Επαυξημένη Πραγματικότητα  (Augmented Reality), η Τεχνητή Νοημοσύνη  (Artificial Intelligence), τα Νευρωνικά Δίκτυα  ( Neural Networks) επικρατούν ολοένα και περισσότερο, διαμορφώνοντας νέα δεδομένα στις οικονομίες και στις κοινωνίες. Είναι ενδιαφέρον ότι, σύμφωνα με προβλέψεις, από το εργατικό δυναμικό του 2030, το οποίο εκτιμάται σε 2,66 δισεκατομμύρια, το 8 – 9 % θα απασχολείται σε νέα επαγγέλματα^v, σημαντικό μέρος των οποίων θα οφείλεται στην εγκαθίδρυση της αυτοματοποίησης στον εργασιακό χώρο.

Το μέλλον της εργασίας θα εξαρτηθεί σε μεγάλο βαθμό από τις πολιτικές αποφάσεις των χωρών^vi και την συνακόλουθη στήριξη των παραγόντων που είναι σε θέση να διαμορφώσουν προϋποθέσεις και συνθήκες ομαλής μετάβασης σε αυτό.

Σε κάθε περίπτωση η ΕΕΚ έχει τεθεί και πάλι στο επίκεντρο των παρεμβατικών πολιτικών σε παγκόσμιο επίπεδο.

Στην Ευρώπη, η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ανακοίνωσε ένα πακέτο μέτρων, που συνθέτουν μία γέφυρα προς την απασχόληση (Youth Employment Support: A Bridge to Jobs for the Next Generation) για την επόμενη γενιά. Κεντρικό πυλώνα της νέας αυτής δέσμης μέτρων αποτελεί η βελτίωση της λειτουργικότητας και της αποτελεσματικότητας της ΕΕΚ, για την υποστήριξη του βιομηχανικού μετασχηματισμού και της μετάβασης στην ψηφιακή και στην πράσινη οικονομία^vii.

Σύμφωνα με πρόσφατα στοιχεία^viii, τα αιτήματα που αναδύονται προς την ΕΕΚ στην Ευρώπη προσδιορίζονται, σε γενικές γραμμές, από τις παρακάτω συνιστώσες:

1. Ζήτηση για νέες δεξιότητες (που μπορεί να είναι συμπληρωματικές προς τις υπάρχουσες δεξιότητες).

2. Απαίτηση για εργασία ατόμων σε νέες θέσεις εργασίας, με παράλληλη διαμόρφωση νέων συνδυασμών καθηκόντων, τα οποία πρέπει να αναληφθούν, μερικές φορές, σε σχέση με νέους τομείς οικονομικής δραστηριότητας

3. Απαξίωση των δεξιοτήτων σε υπάρχουσες θέσεις εργασίας

4. Απαξίωση των θέσεων εργασίας, συνήθως μέσω των διαδικασιών αυτοματοποίησης της τεχνολογικής αλλαγής ή των θέσεων εργασίας που σχετίζονται με οικονομικές δραστηριότητες που δεν είναι πλέον απαραίτητες (ή, τουλάχιστον, στον ίδιο βαθμό όπως στο παρελθόν).

Οι προκλήσεις που τίθενται στο σύστημα ΕΕΚ είναι:

1. Να προβλέψει τις μεταβαλλόμενες ανάγκες δεξιοτήτων

2. Να αναπτύξει προγράμματα σπουδών, έτσι ώστε οι δεξιότητες των ατόμων να επιτρέπουν τη δυνατότητα μετακίνησης μεταξύ θέσεων εργασίας και τομέων και να διαμορφώνουν τη βάση για την ανάπτυξη νέων δεξιοτήτων

3. Να ενθαρρύνει τη συμμετοχή στη δια βίου μάθηση και παράλληλα να πείσει τους εργοδότες και τους εμπλεκόμενους φορείς να επενδύσουν στη συνεχή ανάπτυξη δεξιοτήτων

4. Να εξοπλίσει τα εκπαιδευτικά ιδρύματά της με τα απαραίτητα μέσα, προκειμένου να ανταποκριθούν αποτελεσματικά στις αναδυόμενες απαιτήσεις της αγοράς εργασίας

Στο πλαίσιο αυτό, καταγράφεται έντονη προσπάθεια πολλών Ευρωπαϊκών χωρών να ανταποκριθούν στα παραπάνω αιτήματα. Η προσπάθεια αυτή σκιαγραφείται από τις παρακάτω ενέργειες, οι οποίες εντοπίζονται, κατά κύριο λόγο, στα εκπαιδευτικά συστήματα των Ευρωπαϊκών χωρών που έχουν αναπτυγμένη την ΕΕΚ ^ix:

• Είσοδος της ψηφιοποίησης στους εργασιακούς χώρους.

• Απαίτηση αυξημένων εγκάρσιων δεξιοτήτων των εργαζομένων.

• Μάθηση στο σχολείο και μάθηση στο χώρο εργασίας, μέσω ενός προγράμματος σπουδών που βασίζεται σε εργασιακά καθήκοντα ή επιχειρηματικές διαδικασίες.

• Ενίσχυση της συνιστώσας που αφορά στα μαθήματα γενικών γνώσεων και δεξιοτήτων είτε ως προς την αύξηση της έκτασής τους είτε ως προς την αποτελεσματικότερη ένταξή τους στα προγράμματα σπουδών της.

• Αύξηση του βαθμού αυτονομίας και ευελιξίας εφαρμογής των προγραμμάτων της ΕΕΚ σε αρκετές χώρες, προκειμένου να προσφερθεί ευελιξία και αυτονομία τόσο σε περιφερειακό όσο και σε τοπικό επίπεδο.

• Ο σχεδιασμός προγραμμάτων σπουδών για την ΕΕΚ έχει στραφεί τις τελευταίες δύο δεκαετίες σε προσεγγίσεις που βασίζονται στα μαθησιακά αποτελέσματα, μετατοπίζοντας την εστίαση στο τι πρέπει οι εκπαιδευόμενοι να γνωρίζουν, να κατανοούν και να είναι σε θέση να πράττουν στο τέλος του κύκλου σπουδών.

• Αυξανόμενη χρήση της «σπονδυλοποίησης» των προγραμμάτων σπουδών στο ανώτερο δευτεροβάθμιο επίπεδο της ΕΕΚ, επιτρέποντας τη δυνατότητα αύξησης της ευελιξίας της και παρέχοντας πιο εξατομικευμένες διαδρομές μάθησης.

• Μείωση του συνολικού αριθμού των διαθέσιμων ειδικεύσεων, μαζί με διεύρυνση του περιεχομένου των μαθημάτων (όσον αφορά στο επαγγελματικό τους πεδίο) και αυξημένη ευελιξία για τα μαθήματα, ώστε να ανταποκρίνονται σε ατομικές ή τοπικές προτιμήσεις^x.

• Προώθηση ευέλικτων και εξατομικευμένων μορφών μάθησης.

• Τα προγράμματα σπουδών που συνδέονται με το επίπεδο 4 του Ευρωπαϊκού Πλαισίου Προσόντων (EQF) έχουν μεγαλύτερο μερίδιο γενικών και εγκάρσιων μαθησιακών γνώσεων, συγκριτικά με επίπεδο 3^xi.

• Ενίσχυση των δεσμών της ΕΕΚ με υψηλότερα επίπεδα εκπαίδευσης^xii. 

• Παροχή μάθησης που βασίζεται στον χώρο εργασίας, ειδικά με την μορφή της μαθητείας ή την παροχή περισσότερης εργασιακής εμπειρίας. 

• Αύξηση του βαθμού αυτονομίας και ευελιξίας σε περιφερειακό και σε τοπικό επίπεδο, κυρίως στο πλαίσιο της οργάνωσης και της ανάπτυξης των προγραμμάτων της ΕΕΚ.

• Οι εθνικοί οργανισμοί έχουν μεγάλη επιρροή στο περιεχόμενο του προγράμματος σπουδών, ενώ τα σχολεία Επαγγελματικής Εκπαίδευσης στην Ευρώπη έχουν έναν βαθμό αυτονομίας ως προς τον τρόπο με τον οποίο παρέχουν τις απαιτούμενες δεξιότητες, έχοντας συχνά την ευθύνη για τον καθορισμό ενός συγκεκριμένου μεριδίου ανάπτυξης προγράμματος σπουδών^xiii.

• Υλοποίηση της εξατομικευμένης και προσαρμοσμένης μάθησης^xiv.

• Όσον αφορά στον τρόπο επικαιροποίησης των προγραμμάτων σπουδών, δεν υπάρχει κοινή τάση, εκτός από το ότι τα προγράμματα σπουδών καθορίζονται συχνά κεντρικά, με τις επαγγελματικές σχολές να έχουν κάποιο περιθώριο στον τρόπο παροχής δεξιοτήτων κατάρτισης.

• Καταγράφεται μια στροφή σε ορισμένες χώρες προς την ένταξη σε μαθήματα και προγράμματα της διδασκαλίας κοινών δεξιοτήτων που αφορούν σε διαφορετικά επαγγέλματα^xv. 

• Τα προγράμματα σπουδών της ΕΕΚ αποκτούν μια ευρύτερη διάσταση, με την έννοια ότι το διδακτικό περιεχόμενό τους απλώνεται σε ένα ευρύ εκπαιδευτικό φάσμα, το οποίο συμπεριλαμβάνει γνώσεις επαγγελματικής εκπαίδευσης, καθώς και γενικής παιδείας, οι οποίες επεκτείνονται τόσο σε οριζόντιο όσο και σε εγκάρσιο επίπεδο.

Στην Ελλάδα, με το Νόμο 4763/2020 επιχειρείται μια βαθιά τομή στο Εθνικό Σύστημα Επαγγελματικής Εκπαίδευσης, Κατάρτισης και Δια Βίου Μάθησης της χώρας, προφανώς με διττό σκοπό: την εναρμόνιση της ΕΕΚ με τα Ευρωπαϊκά δεδομένα, καθώς και την αποτελεσματική ανταπόκρισή της στις αναδυόμενες απαιτήσεις της αγοράς εργασίας.

Στο πλαίσιο του νόμου αυτού ιδρύονται τα Πρότυπα Επαγγελματικά Λύκεια (Π.ΕΠΑ.Λ.), σκοπός των οποίων είναι:

• Η στήριξη ενός βασικού πυλώνα της ΕΕΚ, όπως είναι η Επαγγελματική Εκπαίδευση Επιπέδου 4 του Εθνικού Πλαισίου Προσόντων

• Η ενίσχυση του βαθμού αυτονομίας των σχολικών μονάδων της Επαγγελματικής Εκπαίδευσης

• Η ουσιαστική συμμετοχή των κοινωνικών εταίρων στον σχεδιασμό της λειτουργίας των σχολικών μονάδων Επαγγελματικής Εκπαίδευσης που προσφέρουν Απολυτήριο και Πτυχίο Επιπέδου 4

• Η αναγνώριση ενεργού ρόλου στους εκπροσώπους της τοπικής κοινωνίας στην λειτουργία των σχολικών μονάδων επαγγελματικής εκπαίδευσης

• Η προαγωγή της εκπαιδευτικής έρευνας στην πράξη, καθώς και στην διδακτική των επιμέρους γνωστικών αντικειμένων, σε συνεργασία με τις αντίστοιχες σχολές και τμήματα των ελληνικών Α.Ε.Ι.

• Η ανάπτυξη ερευνητικών και εκπαιδευτικών συνεργασιών σε ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο

• Η πιλοτική εισαγωγή νέων επαγγελματικών τομέων και ειδικοτήτων πριν την ευρεία εφαρμογή τους στο σύνολο των ΕΠΑΛ της χώρας

• Η εναρμόνιση των επαγγελματικών τομέων και ειδικοτήτων με τις ανάγκες της τοπικής κοινωνίας, με βασικό σκοπό την πρακτική άσκηση και την επαγγελματική αποκατάσταση των αποφοίτων

• Η πιλοτική εφαρμογή:

• Νέων προγραμμάτων σπουδών

• Σύγχρονου εκπαιδευτικού υλικού

• Καινοτόμων διδακτικών πρακτικών

• Προγραμμάτων αξιολόγησης της ποιότητας του εκπαιδευτικού έργου και της υλικοτεχνικής υποδομής των σχολικών μονάδων

• Νέων προτύπων διοίκησης και λειτουργίας των σχολικών μονάδων

• Εφαρμογή καλών πρακτικών μεθόδων διδασκαλίας και πρακτικής άσκησης

• Η επιμόρφωση των εκπαιδευτικών των επαγγελματικών ειδικοτήτων στα αντικείμενα της διδασκαλίας τους με τη συνδρομή τόσο των Α.Ε.Ι., όσο και των τοπικών επιχειρήσεων

Τον Ιούνιο του 2021 ιδρύθηκαν τα πρώτα έξι (6) Π.ΕΠΑ.Λ. (ΦΕΚ 2503 Β΄ / 2021), ενώ τον Ιούνιο του 2022 ιδρύθηκαν ακόμη δεκαεννέα (19) Π.ΕΠΑ.Λ (ΦΕΚ 3019 Β΄ / 2022).

Η οριοθέτηση του σκοπού ίδρυσης των Πρότυπων ΕΠΑ.Λ., προϊδεάζει για την σημαντικότητα του ρόλου τους στη διαμόρφωση και την ενίσχυση της Επαγγελματικής Εκπαίδευσης και Κατάρτισης της χώρας, προκειμένου να καταστεί ικανή να ανταποκριθεί στα αιτήματα που περιγράφηκαν παραπάνω. Τα σχολεία αυτά, καλούνται να διαμορφώσουν ένα δεκτικό πεδίο εφαρμογής εκπαιδευτικών καινοτομιών στον χώρο της ΕΕΚ, υιοθετώντας σύγχρονες εκπαιδευτικές πρακτικές και προσφέροντας τη δυνατότητα εξαγωγής χρήσιμων συμπερασμάτων, τα οποία θα αξιοποιηθούν κατάλληλα για την διαμόρφωση της ΕΕΚ στην πατρίδα μας. Κατά μία έννοια, τα Πρότυπα ΕΠΑ.Λ. καλούνται να αναλάβουν τον ρόλο του προπομπού στις καινοτομίες που καλείται να υιοθετήσει η ΕΕΚ, ανταποκρινόμενη στις ανάγκες ενός συνεχώς μεταβαλλόμενου εργασιακού τοπίου.

Στο πλαίσιο αυτό, είναι αυτονόητο ότι η μέριμνα της Πολιτείας στην κατεύθυνση της απρόσκοπτης λειτουργίας των Πρότυπων ΕΠΑ.Λ. και η διαρκής υποστήριξή τους, τόσο σε θεσμικό όσο και σε λειτουργικό επίπεδο, θα προσφέρει τη δυνατότητα στα σχολεία αυτά να επιτελέσουν με αποτελεσματικότητα τον ρόλο τους, συμβάλλοντας με τον τρόπο αυτό στην αναγκαία αναβάθμιση της ΕΕΚ.