fresh-education
του Παντελή Γαλίτη
Ο αντίκτυπος της πανδημίας στα παιδιά, έχει προσδιοριστεί ως πολυεπίπεδος, εστιάζοντας ιδιαίτερα στα μαθησιακά κενά, στην ψυχική τους υγεία και στην κοινωνικο-συναισθηματική τους ισορροπία. Δυόμιση χρόνια μετά το κλείσιμο των σχολείων σε 185 χώρες του πλανήτη, με 1,5 δισεκατομμύριο μαθητές να επηρεάζονται από τις επιπτώσεις της πανδημίας και με 9 στους 10 μαθητές παγκοσμίως να μένουν εκτός σχολικών αιθουσώνi, η επιστροφή στα σχολεία, σε επίπεδα που προσεγγίζουν τα αντίστοιχα της, προ πανδημίας, καθημερινότητας, βρίσκει τους μαθητές να μετρούν τις επιπτώσεις αυτής της βίαιης απομάκρυνσής τους από την εκπαιδευτική διαδικασία και τη σχολική τους καθημερινότητα. Ανάγλυφη έκφραση των επιπτώσεων της πανδημίας στην ψυχική υγεία των παιδιών αποτελεί η έξαρση της σχολικής βίας, όπως αυτή καταγράφεται μετά την επιστροφή των μαθητών στα θρανία, λόγω της μεγάλης τους αποχής από αυτά, εξαιτίας των μέτρων κατά της πανδημίας.
Με δεδομένο ότι η καθημερινή σχολική διαδικασία προσφέρει πολλά περισσότερα από τις μαθησιακές ευκαιρίες στους μαθητές, η πολύμηνη απουσία τους από τις σχολικές αίθουσες λειτούργησε επιβαρυντικά στην ψυχική τους υγεία. Η απουσία των διαπροσωπικών σχέσεων μεταξύ των συμμαθητών και των εκπαιδευτικών τους, σε συνδυασμό τόσο με την απότομη μείωση των εξωσχολικών τους δραστηριοτήτων, όσο και με την ίδια την απουσία της υποστηρικτικής βοήθειας των παρόχων ψυχικής υγείας εντός του σχολικού χώρου (ψυχολόγου, κοινωνικού λειτουργού), αποτέλεσαν τοξικό μίγμα για την ψυχική τους ισορροπία, αναδεικνύοντας τον αντίκτυπο της πανδημίας στην κοινωνικο-συναισθηματική και ψυχική τους υγεία σε πρωτεύον αίτιο έξαρσης της σχολικής – και όχι μόνο – βίαςii. Έρευνες καταγράφουν υψηλά ποσοστά της αύξησης των αρνητικών συναισθημάτων από την έναρξη της πανδημίας, τόσο στα παιδιά όσο και στους γονείς, σε παγκόσμιο επίπεδοiii, ενώ το ίδιο αυξητικά είναι και τα επίπεδα μαθητικού άγχους, κατάθλιψης και κοινωνικής απόσυρσηςiv. Στους παράγοντες αυτούς έρχονται να προστεθούν το μετατραυματικό στρες, η σύγχυση, ο θυμόςv.
Από την έναρξη της πανδημίας, τα ποσοστά ψυχολογικής δυσφορίας μεταξύ των νέων, συμπεριλαμβανομένων των συμπτωμάτων άγχους, κατάθλιψης και άλλων διαταραχών ψυχικής υγείας, έχουν αυξηθεί.
Σύμφωνα με πρόσφατη έρευνα, η οποία εστίασε σε 80.000 νέους παγκοσμίως, διαπιστώθηκε ότι τα συμπτώματα κατάθλιψης και άγχους διπλασιάστηκαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας, με το 25% των νέων να εμφανίζει συμπτώματα κατάθλιψης και το 20% να αντιμετωπίζει συμπτώματα άγχουςvi. Το παγκόσμιο lockdown με το κλείσιμο των σχολείων επιβάρυνε σημαντικά την ψυχική υγεία των παιδιών, επιφέροντας περισσότερο άγχος, κατάθλιψη, κούραση, στενοχώρια, αλλά και θυμό, καταστάσεις, οι οποίες επιτείνονται ανάλογα με την οικογενειακή κοινωνικοοικονομική κατάσταση, την ηλικία, το φύλο, την εθνικότητα, καθώς και την ποιότητα της προϋπάρχουσας ψυχικής υγείας του ατόμουvii. Πρόκειται για καταστάσεις, οι οποίες μπορεί να επιμένουν ως συμπτώματα και μετά το τέλος της καραντίναςviii. Είναι σημαντικό να επισημανθεί ότι οι πλέον ευάλωτες ομάδες σε εκδήλωση συμπτωμάτων λόγω της καραντίνας είναι αυτές που ήδη αντιμετωπίζουν κοινωνικοοικονομικά προβλήματα. Οι ερευνητές συμφωνούν ότι οι έφηβοι αποτελούν κοινωνική ομάδα ιδιαίτερα ευάλωτη σε συνθήκες καραντίνας, αφού η αλληλεπίδραση με τους συνομιλήκους τους είναι γι’ αυτούς ιδιαίτερα σημαντικήix.
Η αύξηση της βίας απέναντι στα παιδιά φαίνεται, επίσης, να αποτελεί συνέπεια του πολύμηνου, λόγω πανδημίας, εγκλεισμού. Σύμφωνα με στοιχεία της Ιατροδικαστικής Υπηρεσίας Θεσσαλονίκης, τα περιστατικά σωματικής και σεξουαλικής κακοποίησης παιδιών κατά τη διάρκεια της πανδημίας στη χώρα μας έχουν αυξηθεί εντυπωσιακά, με τη σεξουαλική κακοποίηση στα κορίτσια να είναι σχεδόν διπλάσια από το 2020 μέχρι το 2022. Ειδικότερα, στο διάστημα 2004-2008, εξετάστηκαν 56 περιστατικά που αφορούσαν σεξουαλική κακοποίηση και 20 που αφορούσαν σωματική κακοποίηση, ενώ από το 2020 μέχρι σήμερα εξετάστηκαν 72 παιδιά με δεδομένες σωματικές βλάβες και 60 ανήλικα αγόρια και 88 ανήλικα κορίτσια για σεξουαλική κακοποίηση, με το πρόβλημα να είναι πολύ πιο εκτεταμένο απ’ αυτό που φτάνει και καταγράφεται στις υπηρεσίεςx. Δεν αποτελούν, βέβαια, έκπληξη τα στοιχεία αυτά, αφού η έκρηξη της αύξησης της βίας κατά των παιδιών στην εποχή της πανδημίας αποτελεί, δυστυχώς, παγκόσμιο φαινόμενοxi. Οι αναφορές της αύξησης της βίας κατά των παιδιών αυξήθηκαν σε πολλές χώρες, σε παγκόσμιο επίπεδοxii.
Ο ρόλος του σχολείου στην υποστήριξη της ψυχικής υγείας των παιδιών
Ο σημαντικός ρόλος του σχολείου στην ψυχική, κοινωνική και μαθησιακή ανάπτυξη των παιδιών, αποτελεί το λόγο που η πλειοψηφία των μαθητών/-τριών με ανάγκες ψυχικής και κοινωνικο-συναισθηματικής υγείας εμπιστεύονται τις υπηρεσίες που προσφέρονται εντός της σχολικής μονάδας, όταν κάτι τέτοιο έχει προβλεφθείxiii. Με δεδομένο ότι τα σχολεία είναι από τις πρώτες δομές που επαναλειτουργούν μετά από επιβολή καραντίνας, ο ρόλος τους, στην άμεση αντιμετώπιση των ψυχικών τραυμάτων που προκλήθηκαν εξαιτίας της, είναι κομβικόςxiv. Η απουσία ή η ολιγωρία άμεσης υποστήριξης της ψυχικής υγείας των παιδιών μπορεί να οδηγήσει σε εκδήλωση δυσκολιών προσοχής, παραβατικής συμπεριφοράς, χαμηλής μαθησιακής επίδοσηςxv.
Τα παραπάνω, περιγράφουν την αναγκαιότητα άμεσης, συνεχούς και συνεπούς υποστήριξης των παιδιών στο επίπεδο των αναγκών της ψυχικής τους υγείας και της κοινωνικο-συναισθηματικής τους ισορροπίαςxvi στη βάση της προσέγγισης του κάθε παιδιού ως αυτόνομης προσωπικότητας, με τις ιδιαίτερές του ανάγκες, αφού η πανδημία έχει επηρεάσει με διαφορετικό τρόπο το κάθε παιδί.
Είναι φανερό ότι η κατανόηση των επιπτώσεων της πανδημίας στην ψυχική υγεία και στην κοινωνικο-συναισθηματική ισορροπία των παιδιών και των νέων θα συμβάλλουν στην λήψη αποτελεσματικών παρεμβατικών μέτρων άμβλυνσης αυτών των επιπτώσεων. Η υποστήριξη των σχολικών μονάδων με την παρουσία ψυχολόγων και κοινωνικών λειτουργών, προφανώς κινείται στην κατεύθυνση αυτή. Ο θεσμός του Συμβούλου Καθηγητή, καθώς και του Συμβούλου Σχολικής Ζωής, αποτελούν δύο σημαντικά εργαλεία σε αυτή την κατεύθυνση, τα οποία, με την απαραίτητη στήριξή τους από τους εκπαιδευτικούς, θα συμβάλουν σε σημαντικό βαθμό στη διασφάλιση της ψυχικής υγείας των παιδιών και στην άμβλυνση των φαινομένων βίας στα σχολεία. Η εισαγωγή, στη σχολική διαδικασία, προγραμμάτων πρόληψης της βίας και ενίσχυσης των κοινωνικών και συναισθηματικών δεξιοτήτων των μαθητών, με παράλληλη επιμόρφωση των εκπαιδευτικών, αποτελεί επίσης σημαντική υποστηρικτική ενέργεια στην προσπάθεια αυτή. Έχει, ακόμη, δειχθεί, ότι η σωματική δραστηριότητα μπορεί να λειτουργήσει ευεργετικά στην αντιμετώπιση της μοναξιάς και στη βελτίωση της ψυχικής ευεξίας. Η προσπάθεια στην κατεύθυνση της αύξησης των κινήτρων για σωματική δραστηριότητα θα συμβάλει στην κατεύθυνση της βελτίωσης της ψυχικής υγείας των παιδιών και των εφήβωνxvii.
Η καθυστέρηση ή η πλημμελής παροχή ψυχικής υποστήριξης στους μαθητές/-τριες από το σχολείο τους, αυξάνει την πιθανότητα της επιδείνωσης της ήδη ταραγμένης από την καραντίνα ψυχικής τους υγείαςxviii.
Στην προσπάθεια της πρόληψης της σχολικής βίας και της ψυχικής ευεξίας των μαθητών/-τριών, η μέριμνα ενσωμάτωσης, επανενεργοποίησης, κινητοποίησης και επικαιροποίησης των κατάλληλων προληπτικών μηχανισμών, αποτελεί πρώτιστη προτεραιότητα, η οποία θα διασφαλίσει τόσο την μείωση ή ακόμη και στην εξάλειψη της βίας στους σχολικούς χώρους, όσο και την διαμόρφωση ενός περιβάλλοντος, κατάλληλου για μάθησηxix. Προφανώς, οι απαραίτητες επενδύσεις στους μηχανισμούς και στις υπηρεσίες υποστήριξης της ψυχικής υγείας και της κοινωνικο-συναισθηματικής ισορροπίας θα πρέπει να αναληφθούν χωρίς καθυστέρηση και χρονοβόρο σκεπτικισμό.
Σε επίπεδο ΕΕ, η προαγωγή της ψυχικής υγείας θεωρείται στοιχείο κρίσιμης σημασίας για την προώθηση της ποιότητας και της ανθεκτικότητας της εκπαίδευσηςxx. Αλλά και σε παγκόσμιο επίπεδο, οι παραινέσεις στην κατεύθυνση της διασφάλισης της ψυχικής υγείας των μαθητών δεν διαφοροποιούνταιxxi
Θα πρέπει να γίνουν περισσότερα στην κατεύθυνση της διασφάλισης της ψυχικής υγείας και της κοινωνικο-συναισθηματικής ισορροπίας των παιδιών, προκειμένου η γενιά της πανδημίας του κορονοϊού να μην είναι μια χαμένη γενιά, αλλά μια γενιά που θα έχει προσφέρει σε όλους μας την ευκαιρία να ανταποκριθούμε με αποτελεσματικότητα και συνέπεια στην άμβλυνση των επιπτώσεων αυτής της πανδημίας και, παράλληλα, να ενισχύσουμε την κοινωνική μας συνοχή, καθώς και να εμπλουτίσουμε την εμπειρία μας στην αντιμετώπιση τέτοιων, επικίνδυνων για την ανθρωπότητα, πανδημικών καταστάσεων.
i UNESCO, 2022. https://www.unesco.org/en/covid-19/education-response
ii Jake Bryant, Felipe Child, Emma Dorn, Jose Espinosa, Stephen Hall, Topsy Kola-Oyeneyin, Cheryl Lim, Frédéric Panier, Jimmy Sarakatsannis, Dirk Schmautzer, Seckin Ungur, & Bart Woord. (2022). How COVID-19 caused a global learning crisis, McKinsey & Company. https://www.mckinsey.com/~/media/mckinsey/industries/education/our%20insights/how%20covid%2019%20caused%20a%20global%20learning%20crisis/how-covid-19-caused-a-global-learning-crisis.pdf?shouldIndex=false
iii The hidden impact of COVID-19 on child protection and wellbeing, Save the Children International, September 2020
iv Emma Dorn, Bryan Hancock, Jimmy Sarakatsannis, and Ellen Viruleg, “COVID-19 and education: The lingering effects of unfinished learning,” McKinsey, July 27, 2021
v Brooks, S. K., Webster, R. K., Smith, L. E., Woodland, L., Wessely,
S., Greenberg, N., & Rubin, G. J. (2020). The psychological impact of quarantine and how to reduce it: Rapid review of the evidence. The Lancet, 395, 912–920. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)30460-8
vi Racine N, McArthur BA, Cooke JE, Eirich R, Zhu J, Madigan S. Global Prevalence of Depressive and Anxiety Symptoms in Children and Adolescents During COVID-19: A Meta-analysis. JAMA Pediatr. 2021;175(11):1142–1150. doi: https://jamanetwork.com/journals/jamapediatrics/fullarticle/2782796
vii a) Elharake, J. A., Akbar, F., Malik, A. A., Gilliam, W., & Omer, S. B. (2022). Mental Health Impact of COVID-19 among Children and College Students: A Systematic Review. Child psychiatry and human development, 1–13. Advance online publication. https://doi.org/10.1007/s10578-021-01297-1, b) Brooks, S. K., Webster, R. K., Smith, L. E., Woodland, L., Wessely, S., Greenberg, N., & Rubin, G. J. (2020). The psychological impact of quarantine and how to reduce it: Rapid review of the evidence. The Lancet, 395, 912–920. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)30460-8
viii Brooks, S. K., Webster, R. K., Smith, L. E., Woodland, L., Wessely, S., Greenberg, N., & Rubin, G. J. (2020). The psychological impact of quarantine and how to reduce it: Rapid review of the evidence. The Lancet, 395, 912–920. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)30460-8
ix Brooks, S. K., Webster, R. K., Smith, L. E., Woodland, L., Wessely, S., Greenberg, N., & Rubin, G. J. (2020). The psychological impact of quarantine and how to reduce it: Rapid review of the evidence. The Lancet, 395, 912–920. https://doi.org/10.1016/S0140-6736(20)30460-8
x https://www.huffingtonpost.gr/entry/ereena-aexese-ton-peristatikon-paidikes-kakopoieses-sten-ellada-kata-ten-pandemia_gr_634d23afe4b051268c4b9b06
xi United Nations Children’s Fund, Research on Violence against Children during the COVID-19 Pandemic: Guidance to inform ethical data collection and evidence generation, UNICEF, New York, 2020
xii “Publications,” Young Lives, accessed March 22, 2022
xiii Masonbrink, A. R., & Hurley, E. (2020). Advocating for Children During the COVID-19 School Closures. Pediatrics, 146(3), e20201440. https://doi.org/10.1542/peds.2020-1440
xiv Jaycox, L. H., Morse, L. K., Tanielian, T., & Stein, B. D. (2006). How schools can help students recover from traumatic experiences: A tool kit for supporting long-term recovery. RAND Corporation. https://www.rand.org/pubs/technical_reports/TR413.html
xv Powell, T. M., & Bui, T. (2016). Supporting social and emotional skills after a disaster: Findings from a mixed methods study. School Mental Health, 8, 106–119. https://doi.org/10.1007/s12310-016-9180-5
xvi Protecting youth mental health: The U.S. surgeon general’s advisory, U.S. Department of Health and Human Services, 2021
xvii Sauer, N., Sałek, A., Szlasa, W., Ciecieląg, T., Obara, J., Gaweł, S., Marciniak, D., & Karłowicz-Bodalska, K. (2022). The Impact of COVID-19 on the Mental Well-Being of College Students. International journal of environmental research and public health, 19(9), 5089. https://doi.org/10.3390/ijerph19095089
xviii Naff, D., Williams, S., Furman-Darby, J., & Yeung, M. (2022). The Mental Health Impacts of COVID-19 on PK–12 Students: A Systematic Review of Emerging Literature. AERA Open, 8. https://doi.org/10.1177/23328584221084722
xix Corsi, M. (2021). The failure to tackle violence against children during COVID-19 and the recovery, UNICEF, https://www.unicef.org/eap/stories/failure-tackle-violence-against-children-during-covid-19-and-recovery
xx Van der Graaf, L., Dunajeva, J., Siarova, H., Bankauskaite, R. 2021, Research for CULT Committee –
Education and Youth in Post-COVID-19 Europe – Crisis Effects and Policy Recommendations, European
Parliament, Policy Department for Structural and Cohesion Policies, Brussels
xxi UNESCO et al. (2021), What’s Next? Lessons on Education Recovery: Findings from a Survey of Ministries of Education amid the COVID-19 Pandemic, OECD Publishing, Paris, https://doi.org/10.1787/697bc36e-en.
