fresh-education
Δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ το Πρόγραμμα Σπουδών του μαθήματος της Ιστορίας Α΄ και Β΄ τάξης του Γενικού Λυκείου.
1. Σκοποί του μαθήματος της ιστορίας
Οι σκοποί του μαθήματος της ιστορίας συναρτώνται με τα ιδεώδη μιας κοινωνίας, το μέλλον που οραματίζεται και τον τύπο ανθρώπου και πολίτη που θέλει να διαμορφώσει μέσω της εκπαίδευσης. Η διαμόρφωση γενετικής ιστορικής συνείδησης, η καλλιέργεια ιστορικής σκέψης, δημοκρατικής συνείδησης και ανθρωπιστικών αξιών και η συγκρότηση μιας πλουραλιστικής και ανεκτικής εθνικής ταυτότητας αποτελούν βασικούς σκοπούς του μαθήματος της ιστορίας στις σύγχρονες δημοκρατικές και πολυπολιτισμικές κοινωνίες.
1.1 Διαμόρφωση ιστορικής συνείδησης Ως ιστορική συνείδηση ορίζεται η σχέση που οι άνθρωποι σε κάθε εποχή (το εκάστοτε παρόν) διαμορφώνουν αναφορικά με το νόημα και τη σημασία που αποδίδουν στο παρελθόν, αλλά και με τις προσδοκίες που καλλιεργούν για το μέλλον ή τους φόβους που έχουν γι’ αυτό. Συνάγεται, επομένως, ότι η ιδιαίτερη συνάρθρωση παρόντος-παρελθόντος-μέλλοντος είναι το ειδοποιό γνώρισμα της ιστορικής συνείδησης σε κάθε κοινωνία. Υπάρχουν τέσσερις τύποι ιστορικής συνείδησης οι οποίοι μπορεί να διαδέχονται ο ένας τον άλλο ή και να συνυπάρχουν αντιθετικά με φορείς τους, κοινωνικές ομάδες ή άτομα:
(α) Στην παραδοσιακή ιστορική συνείδηση το παρελθόν λειτουργεί κανονιστικά και δεσμευτικά σε σχέση με τις δυο άλλες βαθμίδες του ιστορικού χρόνου.
(β) Στην παραδειγματική ιστορική συνείδηση το παρελθόν εξακολουθεί να έχει κανονιστική σημασία σε συνδυασμό με την ιδέα ότι παραμένει αναλλοίωτη η φύση του ανθρώπου. Στο πλαίσιο αυτό καλλιεργείται η πεποίθηση ότι ο άνθρωπος μπορεί να διδαχθεί από τα σφάλματα και τα δεινά του παρελθόντος ώστε να αποτρέψει την αέναη ανακύκληση του ιστορικού χρόνου (ιστορικός φρονηματισμός).
(γ) Στην κριτική ιστορική συνείδηση η ιστορία προσεγγίζεται από δυο αντιθετικές γωνίες που σχηματίζουν ασύμπτωτες αναπαραστάσεις και ερμηνείες για το παρελθόν: είτε αυτή των νικητών-ισχυρών, είτε αυτή των ηττημένων-αδύναμων.
(δ) Η γενετική ιστορική συνείδηση είναι απολύτως συναφής με την ιστορική σκέψη και τα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα παραπέμπουν στην πολυδιάστατη, κριτική και αναστοχαστική προσέγγιση του σύγχρονου ιστορικού λόγου. Με βάση την παραπάνω κατηγοριοποίηση το μάθημα της ιστορίας οφείλει να επιδιώκει τη διαμόρφωση γενετικής ιστορικής συνείδησης.
1.2 Καλλιέργεια ιστορικής σκέψης
Η ιστορική σκέψη είναι πρωτίστως κριτική σκέψη. Κριτική σκέψη δεν είναι, όπως ενδεχομένως πιστεύεται, ο αυθαίρετος και περιστασιακός σχολιασμός προσώπων, γεγονότων ή θεσμών του ιστορικού παρελθόντος ή του παρόντος. Κριτική σκέψη είναι η δομική ολοκλήρωση και ο συνδυασμός νοητικών και ψυχολογικών δεξιοτήτων που είναι δυνατό να καλλιεργηθούν στο μάθημα της ιστορίας. Τέτοιες δεξιότητες είναι η αναλυτική και συνθετική ικανότητα, η επιχειρηματολογία, η τεκμηρίωση, η διακρίβωση της αιτιότητας που συνδέει τα ιστορικά γεγονότα μεταξύ τους, η αποκάλυψη των αξιών και των κινήτρων που καθοδήγησαν τη δράση ατόμων και ομάδων, η κατανόηση της ιστορικότητας των γεγονότων και των φαινομένων, η πολυσήμαντη ιστορική ενσυναίσθηση. Η ιστορική σκέψη, όπως ορίζεται στη σύγχρονη διεθνή βιβλιογραφία, είναι καρπός της δομικής συνύπαρξης έξι αλληλεπιδρώντων και αλληλοσυμπληρούμενων παραγόντων:
(α) Ιστορική σημασία (νοηματοδότηση και σημαντικότητα).
Σημαντικά θεωρούνται τα γεγονότα που επέφεραν μεγάλες αλλαγές σε βάθος χρόνου και για μεγάλο αριθμό ανθρώπων. Με αυτή την έννοια, τα πολεμικά, πολιτικά και οικονομικά γεγονότα έχουν αναμφίβολα μεγάλη ιστορική σημασία. Σημαντικά όμως για τους ιστορικούς είναι και γεγονότα ή πρόσωπα, που μοιάζουν «ασήμαντα», αλλά μπορούν να φωτίσουν μεγάλα ιστορικά φαινόμενα και γεγονότα. Για παράδειγμα, η ζωή ενός αγρότη-κολίγου στη Θεσσαλία των αρχών του 20ου αιώνα αποκτά νόημα όταν ειδωθεί στο πλαίσιο των παραγωγικών σχέσεων και των οικονομικών συνθηκών που διαμορφώθηκαν στη Θεσσαλία μετά την ενσωμάτωσή της στο ελληνικό κράτος και των συνακόλουθων αγροτικών διεκδικήσεων για αναδιανομή της γης.
(β) Χρήση πρωτογενών και δευτερογενών πηγών (ιστορικά τεκμήρια).
Το έργο του ιστορικού βασίζεται στα στοιχεία που αντλεί από κάθε μορφή ιστορικών πηγών, όχι μόνο τις «παραδοσιακές» πηγές (έγγραφα, αρχειακά σύνολα, αρχαιολογικά ευρήματα, επιγραφές κ.λπ.) αλλά κάθε κατάλοιπο του παρελθόντος (αντικείμενα καθημερινής χρήσης, σχολικά τετράδια, οικογενειακές φωτογραφίες κ.λπ.), γιατί η ιστορία είναι πανταχού παρούσα. Ταξινομούμε, διαβάζουμε, διασταυρώνουμε και ερμηνεύουμε τις πηγές. Ειδικά όταν έχουμε να κάνουμε με πρωτογενείς πηγές, οφείλουμε να τις τοποθετούμε στα ιστορικά τους συγκείμενα, να τις αντιπαραβάλουμε με άλλες πηγές και στη συνέχεια να διατυπώνουμε κρίσεις ή να εξάγουμε συμπεράσματα. Μόνο κάτω από αυτές τις προϋποθέσεις η ενασχόληση με ιστορικές πηγές και μάλιστα πρωτογενείς στη σχολική τάξη είναι δυνατό να έχει ευεργετικά αποτελέσματα στην ιστορική κατανόηση και στην καλλιέργεια της κριτικής ικανότητας. Έχει μάλιστα ιδιαίτερη σημασία οι εκπαιδευτικοί να επιλέγουν ιστορικές πηγές που διακρίνονται για την πολυτροπικότητα και την πολυπρισματικότητά τους ή και μπορούν να προκαλέσουν γνωστική σύγκρουση στο μυαλό των μαθητών/τριών, ώστε να κλονίσουν τη στερεοτυπική σκέψη.
(γ) Συνέχεια και αλλαγή.
Οι μαθητές και οι μαθήτριες μερικές φορές εσφαλμένα αντιλαμβάνονται την ιστορία ως μια απλή σειρά και ακολουθία γεγονότων. Από τη στιγμή που αρχίζουν να κατανοούν την ιστορία ως μια σύνθετη ανάμειξη συνέχειας και αλλαγής, μαθαίνοντας να διακρίνουν την κλιμάκωση του χρόνου, τις τομές και τις υποδιαιρέσεις του, αποκτούν μια θεμελιωδώς διαφορετική αίσθηση για το παρελθόν. Γι’ αυτό είναι απολύτως αναγκαίο να καλλιεργούνται ήδη από την προσχολική ηλικία όχι μόνο χρονολογικές έννοιες (όπως π.Χ., μ.Χ., αιώνας, χιλιετία, περίοδος, κ.τ.λ.), αλλά και έννοιες που αποκαλύπτουν την πολλαπλότητα του ιστορικού χρόνου και τα διαφορετικά επίπεδα-χρονικότητες της ιστορικής ζωής (συγχρονία, διάρκεια, διαδοχικότητα, βραχύς/ μέσος/ μακρός χρόνος, κ.ά.).
(δ) Αιτία και αποτέλεσμα.
Η ενασχόληση με το παρελθόν και κυρίως με γεγονότα που επηρέασαν άμεσα ή έμμεσα τις ζωές των προγόνων μας, γεννά εύλογα ερωτήματα, όπως: Γιατί συνέβη αυτό; Τι το προκάλεσε; Ποιος ευθύνεται; Θα μπορούσε να αποτραπεί; Ποιες συνέπειες είχε στη ζωή των ανθρώπων; Τέτοιου τύπου ερωτήσεις οδηγούν στη διερεύνηση των αιτιακών σχέσεων που συνδέουν τα ιστορικά γεγονότα μεταξύ τους, καθώς και των κινήτρων που ωθούν άτομα και ομάδες να ενεργήσουν με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Συχνά, μάλιστα, παρατηρείται η έκβαση των γεγονότων να εξαρτάται από παράγοντες ανεξάρτητους από την ανθρώπινη βούληση και πάνω από τις ανθρώπινες δυνάμεις, όπως, για παράδειγμα, ένας σεισμός ή μια επιδημία. Σε κάθε περίπτωση, οι αιτίες είναι πάντα πολλαπλές και πολυεπίπεδες και ανάγονται τόσο σε μακράς διάρκειας συνθήκες όσο και σε βραχύβιες πράξεις.
(ε) Υιοθέτηση ιστορικής οπτικής.
Ο ιστορικός χρόνος μπορεί να είναι συνεχής, καθώς και να επιβιώνουν πολλά πράγματα από το παρελθόν στο παρόν, όμως το παρελθόν παραμένει «μια ξένη χώρα», γι’ αυτό και είναι εξαιρετικά δύσκολο να το κατανοήσουμε. Το εγχείρημα αυτό γίνεται ακόμη πιο σύνθετο αν λάβουμε υπόψη αφενός τις διαφορετικές επιστημολογικές και ιδεολογικές οπτικές οι οποίες βρίσκονται στον πυρήνα των ιστορικών ερωτημάτων που θέτει το εκάστοτε παρόν στο παρελθόν και αφετέρου το γεγονός ότι όσα φθάνουν σε μας από το παρελθόν έχουν εκ των πραγμάτων διηθηθεί μέσα τόσο από ανταγωνιστικά κοινωνικοπολιτικά συμφέροντα και αποκλίνοντα ιστορικά βιώματα (χώρος της εμπειρίας) όσο και από τις προσδοκίες, τις αβεβαιότητες ή τους φόβους που γεννά σε κάθε ομάδα το μέλλον (ορίζοντας προσδοκιών). Η συνειδητοποίηση της διαφορετικότητας του παρελθόντος είναι μεγάλη πρόκληση για τους μαθητές και τις μαθήτριες. Όμως η ανταπόκριση στην πρόκληση αυτή φωτίζει με συναρπαστικό τρόπο το εύρος της ανθρώπινης συμπεριφοράς, των πεποιθήσεων, των αντιλήψεων και της κοινωνικής οργάνωσης. Προσφέρει εναλλακτικές ερμηνείες στη δεδομένη και συμβατική γνώση και διευρύνει τους ορίζοντες της σκέψης δίνοντας ιστορικό νόημα στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τις σύγχρονες συνθήκες και τα γεγονότα.
(στ) Κατανόηση των ηθικών διαστάσεων της ιστορίας.
Είναι προφανές ότι κάθε εποχή και, ως ένα βαθμό, διαφορετικές κοινωνίες στην ίδια εποχή έχουν ένα ιδιαίτερο σύστημα αξιών και έναν διακριτό ηθικό κώδικα με τον οποίον κρίνουν – επιδοκιμάζουν ή αποδοκιμάζουν – τις πράξεις των ανθρώπων στο παρελθόν. Ωστόσο, παρά την ιστορική οπτική με την οποία οφείλουμε να τις κατανοούμε και να τις ερμηνεύουμε, στην ιστορία έχουν διαπραχθεί μαζικά εγκλήματα, όπως το Ολοκαύτωμα, οι γενοκτονίες και οι εθνοκαθάρσεις, που υπερβαίνουν τα ηθικά όρια όχι μόνο της εποχής τους αλλά και της ιστορίας της ανθρωπότητας συνολικά. Παρά τους κινδύνους που εγκυμονεί η διατύπωση ηθικών κρίσεων για το παρελθόν, είναι σημαντικό οι εκπαιδευτικοί να διαμορφώνουν ένα συνεκτικό και πολυεπίπεδο πλαίσιο ερμηνείας και να ενθαρρύνουν συζητήσεις στη σχολική τάξη πάνω στα ηθικά ζητήματα που εγείρουν τέτοιου είδους ιστορικά γεγονότα.
